Dział X
Pozasądowe rozwiązywanie sporów
Art. 591
Zakres dostępnych pozasądowych metod rozwiązywania sporów
1. W sprawie majątkowej, w której zawarcie ugody jest dopuszczalne, każda ze stron umowy, w przypadku sporu wynikającego z zamówienia, może złożyć wniosek o przeprowadzenie mediacji lub inne polubowne rozwiązanie sporu do Sądu Polubownego przy Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, wybranego mediatora albo osoby prowadzącej inne polubowne rozwiązanie sporu.
2. Umowa lub umowa ramowa może zawierać postanowienia o mediacji lub innym polubownym rozwiązaniu sporu. Umowa o mediację lub inne polubowne rozwiązanie sporu może być zawarta także przez wyrażenie przez stronę zgody na mediację lub inne polubowne rozwiązanie sporu, gdy druga strona złożyła wniosek, o którym mowa w ust. 1.
1. Uwagi ogólne. Intencją tej nowej w Pzp instytucji, jak również pozostałych podobnych rozwiązań, takich jak obowiązek współpracy przy realizacji umowy (art. 431 Pzp) czy rozwiązania w zakresie trybów negocjacyjnych, jest położenie nacisku na wagę współpracy stron umowy o zamówienie publiczne – współpracy zarówno na etapie przygotowania i prowadzenia zamówienia (wstępne konsultacje rynkowe, negocjowanie ofert w celu ich ulepszenia, tryby negocjacyjne), realizacji zamówienia (zasada współpracy stron), jak i w fazie sporu związanego z realizacją zamówienia. Ustawodawca wprowadził te rozwiązania z uwagi na korzyści związane z alternatywnymi metodami rozwiązywania sporów1 – korzyści związane z odblokowaniem i terminową realizacją umowy, uzyskaniem korzyści finansowej przez wykonawców, brakiem eskalacji konfliktów, minimalizowaniem kosztów społecznych.
2. Zakres przedmiotowy. Zakresem przedmiotowym objęto sprawy majątkowe wynikające z realizacji umowy o zamówienie publiczne, a więc sprawy, których wartość da się określić w pieniądzu. Sprawa ma charakter majątkowy, gdy zgłoszone w niej żądanie zmierza do realizacji prawa lub uprawnienia mającego bezpośredni wpływ na stosunki majątkowe stron. Sprawami majątkowymi mogą być przy tym nie tylko sprawy o świadczenie, lecz także sprawy o ustalenie albo o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa, ponieważ także w tych sprawach orzeczenie może wywierać wpływ na stosunki majątkowe stron2. Zakresem pozasądowych metod rozwiązywania sporów z mocy ustawy nie są objęte inne roszczenia stron, przykładowo o zniesławienie lub pomówienie związane z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy, o naruszenie dóbr osobistych czy o ustalenie autorstwa projektu. Dodatkowo zakresem ugody mogą być objęte tylko takie sprawy majątkowe, w których zawarcie ugody jest dopuszczalne, a więc takie, które mają zdolność ugodową. Przykładowo zdolności ugodowej nie będą miały sprawy niezgodne z prawem, w szczególności niezgodne z określonymi w art. 592 Pzp granicami ugody. Podobnie czynności zmierzające do obejścia prawa (art. 5 Kc i art. 58 Kc). Warto w tym miejscu przytoczyć stanowisko SN – Izby Cywilnej3, zgodnie z którym powaga rzeczy osądzonej wyklucza nie tylko wytoczenie ponownego powództwa pomiędzy tymi samymi stronami o to samo roszczenie, ale sprzeciwia się również wszczęciu w tym zakresie postępowania pojednawczego.
3. Efekt skorzystania z pozasądowych metod rozwiązywania sporów. Efektem wykorzystania polubownych mechanizmów rozwiązania sporów może być zarówno ugoda, a więc poczynione wzajemnie ustępstwa stron, jak i brak ugody w sytuacji, gdy strony nie są w stanie osiągnąć konsensusu. W ramach braku ugody można wyróżnić również sytuację, gdy strony wyjaśnią stan faktyczny na tyle dostatecznie, by jedna ze stron zrezygnowała ze swoich roszczeń jako niezasadnych.
4. Legitymacja czynna. Uprawnionym do skorzystania z tej instytucji jest każda ze stron umowy o zamówienie publiczne, niezależnie od statusu prawnego. Ze strony zamawiającego mogą to być wszystkie podmioty mające przymiot zamawiającego w rozumieniu Pzp. Natomiast ze strony wykonawcy mogą to być wszystkie podmioty mające przymiot wykonawcy w rozumieniu Pzp, w szczególności spółki kapitałowe, spółki osobowe czy osoby fizyczne. Legitymacji czynnej o wezwanie do skorzystania z tej instytucji nie mają natomiast inne podmioty, niebędące zamawiającymi czy wykonawcami, w szczególności takiej legitymacji nie będą mieli tj. np. podwykonawcy.
5. Spór. Warunkiem skorzystania z tego rozwiązania jest zaistnienie sporu, który związany jest z realizacją zamówienia. Spór może dotyczyć zarówno samej zasadności żądania strony, jak i wysokości/rozmiaru tego żądania. Strony mogą bowiem co do zasady zgadzać się co do zasadności danego roszczenia, natomiast mogą mieć rozbieżne zdanie w zakresie jego wysokości, wpływu etc..
6. Zakres dostępnych alternatywnych metod rozwiązywania sporów. Ustawodawca nie ograniczył dostępnych stronom metod rozwiązywania sporów. Jako podpowiedź wskazano, że strony mogą poddać spór mediacji lub innemu polubownemu rozwiązaniu czy to przez Sąd Polubowny przy Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, wybranego mediatora, czy to osobę prowadzącą inne polubowne rozwiązanie sporu. Zatem w zależności od rodzaju realizowanego zamówienia czy rodzaju sporu strony mogą dosyć elastycznie skorzystać z alternatywnych metod rozwiązywania sporów odpowiednich do rodzaju sporu lub przedmiotu sporu. Taką metodą może być mediacja polegająca na próbie doprowadzenia do ugodowego rozwiązania sporu w drodze negocjacji prowadzonych przy udziale bezstronnego mediatora, pomagającego stronom w dojściu do porozumienia. Może to być również koncyliacja, która polega na zaproponowaniu stronom rozstrzygnięcia akceptowalnego przez strony. Takim mechanizmem może być również specjalistyczny sąd polubowny. Wymienione wyżej przykładowe metody mogą być realizowane zarówno przez stałe organy, instytucje (jak np. Sąd Polubowny przy Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej), jak i jednorazowe, powołane doraźnie (ad hoc). W zależności od charakteru sporu czy ilości materiału dowodowego sprawy takie mogą być powierzane organom kolegialnym lub pojedynczym osobom. Istotna jest również elastyczność tych metod i brak ograniczeń w ich prowadzeniu do katalogu sformalizowanych podmiotów lub osób przynależących do określonych grup zawodowych. Ważne jest, by osoby prowadzące alternatywne metody rozwiązywania sporów dawały gwarancje merytoryczne i procesowe oraz nie były w konflikcie interesów (art. 595 Pzp).
7. Zapis na pozasądowe metody rozwiązywania sporów lub wniosek o nie. Ustawodawca przewidział dwie możliwości skorzystania z alternatywnych metod rozwiązywania sporów. Pierwsza, pierwotna, polega na tym, że w samej umowie o zamówienie publiczne lub w umowie ramowej przewidziano taką możliwość. Przewidzenie tej możliwości może być bardziej konkretne z odwołaniem do zindywidualizowanego podmiotu czy procedury lub też bardziej ogólne. Druga możliwość jest wtórna (następcza), a jej realizacja następuje w przypadku zaistnienia konkretnego sporu i złożenia wniosku przez zainteresowaną stronę.
1 Pozasądowe metody rozwiązywania sporów w piśmiennictwie niekiedy określane są jako ADR – Alternative Dispute Resolution – Alternatywne metody rozwiązywania sporów
2 Postanowienie SN z dnia 4 marca 2016 r., sygn. akt I CZ 8/16
3 Postanowienie SN z dnia 30 sierpnia 1966 r., sygn. akt I CR 485/66, Legalis nr 12776